Chế độ nghỉ phép năm là quyền lợi quan trọng, mang tính bắt buộc trong quan hệ lao động, được pháp luật quy định nhằm đảm bảo người lao động có thời gian nghỉ ngơi hợp lý để phục hồi sức khỏe và nâng cao hiệu suất làm việc.
Theo Bộ luật Lao động hiện hành, người lao động làm việc đủ 12 tháng cho một người sử dụng lao động sẽ được nghỉ hằng năm và hưởng nguyên lương. Những người làm việc trong điều kiện bình thường được hưởng 12 ngày nghỉ, những người làm nghề hoặc công việc nặng nhọc, độc hại, nguy hiểm, người chưa thành niên hoặc người khuyết tật được hưởng 14 ngày, trong khi người làm nghề đặc biệt nặng nhọc, độc hại, nguy hiểm được nghỉ 16 ngày mỗi năm. Đây là các mức tối thiểu mà người sử dụng lao động phải thực hiện, đồng thời doanh nghiệp có thể bố trí số ngày nghỉ cao hơn nếu điều kiện cho phép hoặc có thỏa thuận thêm trong hợp đồng lao động, thỏa ước lao động tập thể hoặc nội quy của đơn vị.
Trường hợp người lao động chưa làm việc đủ 12 tháng, số ngày nghỉ phép năm được tính theo tỷ lệ thời gian làm việc thực tế, giúp đảm bảo quyền lợi công bằng cho cả người mới vào làm lẫn người nghỉ việc giữa chừng. Bên cạnh đó, pháp luật còn quy định chế độ nghỉ phép tăng thêm theo thâm niên, theo đó người lao động làm việc đủ 5 năm cho cùng một người sử dụng lao động thì được tăng thêm 1 ngày nghỉ phép cho mỗi 5 năm. Quy định này thể hiện sự khuyến khích gắn bó lâu dài và tạo động lực ổn định nhân sự trong các doanh nghiệp.
Trong quá trình sử dụng phép năm, nếu người lao động nghỉ và phải di chuyển đến nơi nghỉ bằng đường bộ, đường sắt hoặc đường thủy với thời gian đi và về kéo dài trên hai ngày thì từ ngày thứ ba trở đi sẽ được tính vào thời gian đi đường và không bị trừ vào số ngày nghỉ phép năm, tuy nhiên quy định này chỉ áp dụng duy nhất một lần trong năm. Điều này đặc biệt thuận lợi cho người lao động làm việc xa quê hoặc cần thời gian di chuyển dài.
Một điểm quan trọng khác là việc thanh toán tiền lương cho ngày phép chưa nghỉ. Khi người lao động thôi việc, mất việc làm hoặc vì các lý do khác không thể sử dụng hết số ngày nghỉ phép năm, người sử dụng lao động phải thanh toán tiền lương cho những ngày nghỉ chưa sử dụng, đảm bảo quyền lợi kinh tế chính đáng của người lao động. Việc không thanh toán hoặc trì hoãn thanh toán đều bị xem là hành vi vi phạm pháp luật lao động.
Ngoài các quy định về số ngày nghỉ và quyền lợi đi kèm, pháp luật còn yêu cầu doanh nghiệp xây dựng kế hoạch nghỉ phép năm cho người lao động và thông báo trước để thuận tiện cho việc bố trí nhân sự. Người sử dụng lao động có quyền sắp xếp lịch nghỉ theo yêu cầu sản xuất, nhưng không được tước bỏ quyền nghỉ phép của người lao động. Nếu người lao động có nhu cầu nghỉ phép nhưng bị từ chối không có lý do chính đáng hoặc doanh nghiệp cố tình không bố trí cho nghỉ, người sử dụng lao động có thể bị xử phạt theo Nghị định 12/2022/NĐ-CP với mức phạt từ 10 đến 20 triệu đồng đối với cá nhân và từ 20 đến 40 triệu đồng đối với tổ chức. Ngoài ra, hành vi không cho người lao động sử dụng phép năm còn có thể bị các cơ quan chức năng thanh kiểm tra và áp dụng các biện pháp xử lý bổ sung tùy theo mức độ vi phạm.
Theo báo Dân Trí, trong thực tiễn, nhiều doanh nghiệp còn áp dụng các chính sách linh hoạt hơn như cho phép cộng dồn phép sang năm sau, thưởng thêm tiền khi không sử dụng hết phép năm hoặc cho người lao động lựa chọn nghỉ thành nhiều đợt. Tuy nhiên, những chính sách này chỉ có giá trị khi được thỏa thuận rõ ràng và không được trái với quyền lợi tối thiểu do pháp luật quy định. Người lao động cũng cần chủ động nắm rõ quyền nghỉ phép của mình để sử dụng phù hợp, tránh tình trạng dồn phép quá nhiều hoặc bỏ mất quyền lợi.
Có thể thấy rằng chế độ nghỉ phép năm không chỉ là quyền lợi mang tính phúc lợi mà còn là cơ chế nhằm bảo vệ sức khỏe, năng suất và sự ổn định dài lâu trong quan hệ lao động. Việc thực hiện đúng quy định sẽ góp phần xây dựng môi trường làm việc chuyên nghiệp, nhân văn và bền vững cho cả người lao động và người sử dụng lao động.
