Người Việt duy nhất đỗ trạng nguyên, làm đến chức tể tướng ở Trung Quốc nhưng cuối đời hẩm hiu
Trong một lần sang Trung Quốc dự thi, người đàn ông này đã đỗ trạng nguyên, sau đó trở thành tể tướng dưới thời nhà Đường.
Ông chính là Khương Công Phụ (731–805), tự Đức Văn, một nhân vật đặc biệt trong lịch sử Việt Nam và Trung Hoa thời phong kiến. Theo Đại Việt sử ký toàn thư, Khương Công Phụ là người xã Cổ Hiển, nay thuộc xã Định Thành, huyện Yên Định, tỉnh Thanh Hóa.
Tư liệu trong Giai thoại lịch sử Việt Nam ghi nhận, Khương Công Phụ từ nhỏ đã nổi tiếng thông minh, có trí nhớ hơn người. Nhận thấy con trai sớm bộc lộ tư chất khác thường, thân phụ ông là Khương Công Dĩnh đã tìm thầy giỏi chữ gửi gắm cho con theo học. Nhờ thông minh, chăm chỉ và tiếp thu nhanh, Khương Công Phụ tiến bộ vượt bậc, khiến thầy dạy không khỏi kinh ngạc và hết lời khen ngợi.
Danh tiếng về trí tuệ và sức học của ông sớm lan rộng trong vùng, đến mức các quan lại nhà Đường tại quận Cửu Chân cũng phải nể trọng. Trước khi được cử ra kinh đô Trường An dự thi, Khương Công Phụ đã phải trải qua nhiều kỳ khảo hạch nghiêm ngặt. Dù ở kinh sử hay thơ phú, các bài làm của ông đều đạt kết quả xuất sắc.
Dưới triều vua Đường Đức Tông (780–803), Khương Công Phụ được xếp hàng đầu trong danh sách tám sĩ tử ưu tú của tám quận đất Giao Châu sang Trường An dự thi. Kết quả, ông đỗ đầu khoa thi, trở thành người Việt Nam duy nhất trong lịch sử thi đỗ Trạng nguyên tại Trung Hoa.
Sau khi đỗ đạt, Khương Công Phụ được triều đình nhà Đường bổ nhiệm giữ chức Hiệu thư lang – một chức quan văn trong triều. Không lâu sau, ông dâng lên vua bản “Kế sách trị nước”, trình bày nhiều quan điểm sâu sắc, được vua Đường Đức Tông đánh giá cao.
Nhờ tài năng và khí tiết, Khương Công Phụ tiếp tục được thăng giữ nhiều chức vụ quan trọng như Hữu thập di hàn lâm học sĩ, kiêm Hộ tào tham quân. Tháng 10 năm Kiến Trung thứ 4 (783), trong biến loạn Trường An do Chu Thử gây ra, ông dâng lời can gián thẳng thắn, vì lợi ích triều đình. Sau đó, ông được thăng chức Gián nghị đại phu, Đồng trung thư môn hạ Bình chương sự – chức vị được các bộ sử như Tư trị thông giám, Đường hội yếu, Uyên giám loại hàm xếp vào hàng tể tướng triều Đường.
Khương Công Phụ trở thành trường hợp “có một không hai” trong lịch sử phong kiến Việt Nam: người Việt đầu tiên và duy nhất không chỉ đỗ trạng nguyên tại Trung Hoa mà còn giữ vị trí cao trong bộ máy cai trị của đế quốc phương Bắc. Giới nho sĩ qua nhiều thế hệ ca ngợi ông không chỉ bởi tài văn chương xuất chúng, mà còn vì khí tiết, nhân cách và tinh thần của một bậc sĩ phu chính trực.
Tuy nhiên, cuộc đời của vị trạng nguyên người Việt lại không kết thúc trọn vẹn. Sau khi công chúa nhà Đường qua đời, vua Đường vì quá thương xót đã hạ lệnh chi rất nhiều tiền của để xây dựng lăng mộ xa hoa. Nhận thấy đây là việc làm trái đạo trị nước, Khương Công Phụ đã kiên quyết can gián. Lời nói thẳng khiến nhà vua nổi giận, giáng chức ông xuống làm quan thường và đày đi nơi xa.
Đến năm 805, khi vua Đường Thuận Tông lên ngôi, nhận ra sự đúng đắn trong lời can gián năm xưa, triều đình ban chiếu cử Khương Công Phụ làm Thứ sử Cát Châu. Tuy nhiên, do tuổi cao sức yếu, ông đã qua đời trên đường đến nơi nhậm chức, khép lại cuộc đời đầy vinh quang nhưng cũng không ít thăng trầm của một bậc trí giả người Việt giữa triều đình Trung Hoa.
