Bí ẩn ngôi mộ cổ 260 năm của người phụ nữ duy nhất Việt Nam từng được lấy tên đặt cho 1 tỉnh
Mộ của người phụ nữ này gắn liền với giai thoại về người phụ nữ được tôn vinh là có công khai hoang và đặt nền móng cho sự phát triển của vùng đất phương Nam. Tên của bà đã trở thành một địa danh nổi tiếng, được sử dụng để đặt cho thành phố nay thuộc TP.HCM.
Khu mộ Bà Rịa, nằm gần chợ Tam Phước, xã Long Điền, TPHCM (vốn thuộc huyện Long Đất, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu cũ), là một công trình kiến trúc truyền thống Nam Bộ rộng khoảng 1.800m2, mang vẻ đẹp giản dị mà trang nghiêm. Quần thể di tích bao gồm cổng, tường bao, bia tưởng niệm, điện thờ và ngôi mộ chính cùng các hạng mục phụ trợ. Bên trong điện thờ được bài trí trang nghiêm, với cụm tượng điêu khắc gợi lại hành trình khai khẩn đất hoang đầy gian khổ của lưu dân xưa.
Ngôi mộ chính của Bà Rịa được bao quanh bằng tường đá ong cao 1m, bia mộ khắc chữ Hán và dòng chữ "Mộ Bà Rịa". Theo thông tin tại bia tưởng niệm và truyền ngôn, Bà Rịa (Nguyễn Thị Rịa) là người gốc Phú Yên, theo đoàn lưu dân vào Nam lập nghiệp từ năm 1680 (thời Hiền vương Nguyễn Phúc Tần). Bà được ghi nhận là người phụ nữ mạnh mẽ, quyết đoán, có tài quy tụ cộng đồng, và đã góp công lớn trong việc khai khẩn vùng đất từ Đồng Xoài đến Láng Dài, Xuyên Mộc, xây dựng kinh tế hậu phương trù phú.
Công trạng nổi bật của bà là việc huy động dân chúng sửa chữa cầu đường năm 1698, giúp đoàn quân của Thống suất Nguyễn Hữu Cảnh hoàn thành nhiệm vụ kinh lược, lập Dinh Trấn Biên. Nhờ công lao này, bà được Chúa Nguyễn Phúc Chu phong tước Hàm Nghè và ban họ Nguyễn (Nguyễn Thị Rịa). Bà sống qua 5 đời chúa Nguyễn, mất năm 1759, thọ 94 tuổi. Đáng kính trọng hơn cả, bà đã hiến toàn bộ 300 mẫu ruộng khai khẩn được để làm công điền chia cho người nghèo, sống suốt đời không chồng con.
Để tưởng nhớ công đức, người dân đã lập mộ, dựng bia và miếu thờ. Tên gọi "Bà Rịa" sau này được dùng để đặt tên cho tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu (thành lập năm 1991, nay đã sáp nhập vào TPHCM).
Ông Bùi Văn Quý (69 tuổi), người trông coi khu mộ hơn 12 năm, chia sẻ rằng di tích luôn được chính quyền địa phương quan tâm tu bổ. Hàng năm, vào ngày giỗ (20/2 âm lịch), người dân và du khách đến dâng hương tưởng niệm. Theo ông Đỗ Phước Trung, Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao TPHCM, Mộ Bà Rịa không chỉ là di tích kiến trúc nghệ thuật mà còn là di tích lịch sử văn hóa quan trọng, thể hiện lòng tri ân của thế hệ sau đối với tiền nhân và bản sắc gắn bó sâu sắc với đời sống tinh thần của người dân địa phương.
